Skąd się biorą dzieci? Najważniejsza jest komórka jajowa!

Rozwój i dojrzewanie komórek jajowych, a także osiągnięcie przez kobietę dojrzałości płciowej i funkcjonowanie jej cyklu miesiączkowego są sterowane przez dwa hormony przedniego płata przysadki – FSH i LH, których synteza pozostaje pod kontrolą GnRH podwzgórza, a jego czynność jest uzależniona od bodźców z kory mózgowej.

Komórki jajowe powstają w żeńskich gruczołach płciowych – jajnikach. Głównym elementem składowym kory jajnika są pęcherzyki jajnikowe (zawierające komórki jajowe w kolejnych stadiach dojrzałości) i ciałka żółte. Podczas dojrzewania komórki jajowej rozrasta się i różnicuje pęcherzyk jajnikowy.

Gonocyty, prekursorowe komórki płciowe, w okresie zarodkowym wnikają do zawiązka jajnika i od tej chwili są określane jako oogonia. Oogonia początkowo dzielą się mitotycznie[1], następnie (w drugiej połowie ciąży) wchodzą w podziały mejotyczne[2], które jednak nie zostają ukończone – w pewnym momencie następuje zahamowanie podziału mejotycznego (w diktiotenie – stadium profazy) i w takim stanie komórka jajowa (określana na tym etapie różnicowania) jako oocyt I rzędu, może przetrwać w jajniku do chwili ostatniej owulacji w życiu kobiety. Noworodek płci żeńskiej przychodzi na świat z 1 – 2 milionami oocytów I rzędu; większość z nich zanika (do okresu pokwitania pozostaje ich mniej więcej 300 – 500 tysięcy), ostatecznie około 450–ciu podlega procesowi dalszego różnicowania i dojrzewania i może być owulowana w ciągu, średnio, 30 lat aktywności płciowej kobiety. Przed wejściem przez kobietę w okres menopauzy ostateczna liczba oocytów w jej jajnikach waha się w graniach tysiąca.

W warunkach fizjologicznych tuż przed jajeczkowaniem oocyt I rzędu kończy pierwszy podział mejotyczny – powstaje oocyt II rzędu z pierwszym ciałkiem kierunkowym. Po owulacji (w jajowodzie) rozpoczyna się kolejny podział mejotyczny oocytu, który także zostaje zahamowany (w stadium metafazy) – podział mejotyczny zostaje zakończony jedynie w sytuacji, gdy dojdzie do zapłodnienia (wtedy też powstaje drugie ciałko kierunkowe). W czasie podziałów i różnicowania z jednej oogoni powstają trzy ciałka kierunkowe i jedna dojrzała komórka jajowa, zawierająca 22 chromosomy i jeden chromosom płciowy (X).

Sama owulacja trwa około minuty – w czasie tego procesu oocyt II rzędu wraz z ciałkiem kierunkowym zostaje uwolniony do jamy otrzewnej w pobliżu strzępków jajowodu, które kierują oocyt do jego światła. Czas życia uwolnionej podczas jajeczkowania komórki jajowej wynosi 6 do 18 godzin.

Oocyt odgrywa kluczową rolę w określeniu kompetencji rozwoju zarodka, ponieważ od jakości komórki jajowej uzależniony jest potencjał rozwojowy zarodka w pierwszych trzech dobach po zapłodnieniu.

***

W przypadku zapłodnienia pozaustrojowego prowadzona przez embriologa wizualna analiza kilku istotnych cech morfologicznych oocytów (chociaż subiektywna) może stanowić użyteczne narzędzie do wyboru komórek jajowych najlepszej jakości do zapłodnienia pozaustrojowego. W laboratorium embriologicznym działania związane z obserwacją oocytów wykonuje się w niezmiennej temperaturze 37°C i przy odpowiednim pH medium; pożywki zawierają bufor i są odizolowane od środowiska zewnętrznego warstwą oleju.

Ocenie embriologicznej podlegają:

stopnień rozproszenia komórek wieńca promienistego – ocena kompleksu cumulus–oocyt (ang. cumulus–oocyte complex, COC),
stopień dojrzałości oocytu,
rozmiar i kształt oocytu,
morfologia ooplazmy (cytoplazmy oocytu),
struktury pozaplazmatyczne: osłonka przejrzysta (ang. zona pellucida, ZP), przestrzeń okołożółtkowa (ang. perivitelline space, PVS), pierwsze ciałko kierunkowe (ang. polar body, PB).

Dojrzałe komórki jajowe (stadium MII) prawidłowe morfologicznie cechują:

rozproszone komórki wieńca promienistego,
jasna cytoplazma z niewielkimi ziarnistościami, bez wakuol oraz innych niejednorodnych form,
pojedyncze ciałko kierunkowe o jednorodnej strukturze,
równomierna, stosunkowo ciasna przestrzeń okołożółtkowa,
regularna (okrągła) osłonka przejrzysta.

Autor tekstu: mgr Marta Izdebska-Książek, Embriolog Kliniczny w Przychodni Lekarskiej nOvum.

Piśmiennictwo:

Bartel H., Embriologia medyczna, ilustrowany podręcznik, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2009.

Bielańska – Osuchowska Z., Zarys organogenezy: różnicowanie się komórek w narządach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004.

Krzanowska H., Sokół – Misiak W. (red.), Molekularne mechanizmy rozwoju zarodkowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002.

Atlas of human embryology: from Oocytes to Preimplantation Embryos, wydanie internetowe, atlas.eshre.eu

[1] Mitoza – podział pośredni jądra komórkowego, któremu towarzyszy precyzyjne rozdzielenie chromosomów do dwóch komórek potomnych; wynikiem mitozy jest powstanie dwóch komórek o (pełnym) materiale genetycznym identycznym z komórką wyjściową.

[2] Mejoza – (R!) podział redukcyjny jądra komórkowego, podczas którego powstają 4 jądra o zredukowanej o połowę liczbie chromosomów (po jednym z każdej pary) komórki wyjściowej.

Aktualności